این کتاب، گزارشی است جامع و منظّم درباره ویژگی ها، فضایل و آداب ماه مبارک رمضان و روزه داری آن، که بر اساس آموزه های قرآن و احادیثِ پیامبر اکرم(ص) و معصومان(ع) تهیه و تدوین شده است.

کتاب، از پنج بخش و فصل های متعدّد تشکیل شده است:

بخش نخست، به ارائه احادیثی پرداخته است که عظمت، ویژگی ها و برکات ماه رمضان و نیز چگونگی بهره برداری از برکات این ماه را بازگو می کند.

بخش دوم، با عنوان «آمادگی برای میهمانی خدا»، مجموعه احادیثی درباره شناخت این ضیافت و اسباب و دعاهای آمادگی برای ورود به این ماه پر برکت، بیان مراتب روزه داری و چگونگی تقویت آثار روزه با اصلاح غذا است.

بخش سوم، مجموعه احادیثی درباره آداب، ادعیه و نوافل مربوط به ماه خدا، آداب مخصوص شب های ماه رمضان، آداب مخصوص روزهای ماه رمضان و اعمال مخصوص دهه آخر است.

بخش چهارم، احادیثی را در بر گرفته که به توصیف ویژگی ها، فضایل و آداب شب قدر می پردازد.

بخش پنجم، جمع آوری احادیث مربوط به آداب بیرون آمدن از ضیافت الهی و ماه رمضان است و نویسنده در این بخش با بهره گیری از احادیث، به بیان آداب وداع با ماه رمضان و نیز آداب شب و روز عید فطر پرداخته است.

گزیده ها و ترجمه ها:

مراقبات ماه رمضان، محمّد محمّدی ری شهری، قم: دار الحدیث، چاپ دهم، ۱۳۹۴ ش، وزیری، ۵۱۸ ص، عربی ـ فارسی؛

از رمضان بیشتر بدانیم (۴۰ پرسش و پاسخ در باره ماه مبارک رمضان، بر اساس کتاب «ماه خدا»)، حسین پورشریف، قم: دارالحدیث، چاپ اوّل، ۱۳۹۴ ش، رقعی، ۹۶ ص، فارسی؛

شهر اللّٰه فی الکتاب و السنّة، محمّد محمّدی ری شهری، قم: دار الحدیث، چاپ دوم، ۱۳۸۹ ش، وزیری، ۶۲۸ ص، عربی؛

مراقبات شهر رمضان، محمّد محمّدی ری شهری، قم: دار الحدیث، چاپ دوم، ۱۳۸۹ه‍ . ش، وزیری، ۳۰۸ ص، عربی؛

Lewru alla، ترجمه شهر اللّٰه فی الکتاب و السنّة، محمّد محمّدی ری شهری، ترجمه: محمّد باری، گینه: بی نا، چاپ اوّل، ۲۰۰۸ م، وزیری، ۵۸۳ ص، فولانی؛

Kado dari langit، ترجمه مراقبات شهر رمضان، محمّد محمّدی ری شهری، ترجمه: سلمان پاریسی، اندونزی: الهدی، چاپ اوّل، ۲۰۰۹ م، وزیری، ۴۷۲ ص، اندونزیایی.

شهر اللّٰه فی الکتاب والسنة به زبان اردو ترجمه و چاپ شده است.

پیش گفتار کتاب

ستایش ، از آنِ پروردگار جهانیان است . و سلام و درود بر بنده برگزیده اش محمّد ، و دودمان پاك و اصحاب نیك و خجسته او باد!

از نگاه اسلام ، فلسفه خلقت انسان و هدفِ در نظر گرفته شده براى او ، رسیدن به كمال مطلق است . از این رو ، آنچه در منابع و متون اسلامى به عنوان رمز و راز بعثت پیامبران الهى آمده است (همچون : عدالت ، علم و آزادى) ، مقدّمه تربیت انسان و رسیدن او به مرتبه «انسان كامل» است .

بر پایه این شناخت ، براى آنان كه اسلام را باور دارند و به این آیینْ دل بسته اند ، سزاوار است كه از هر فرصتى براى رسیدن به این هدف والا ، بهره بگیرند . در این میان ، ماه رمضان براى خداجویان سالك ، فرصتى است بى همتا ، كه اگر به خوبى مورد استفاده قرار بگیرد ، به تعبیر قرآن كریم كه مى فرماید :

«لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ» ؛ [۱]

شب قدر ، بهتر از هزار ماه است .

مى توان یك شبه ، راه هزار ماهه را پیمود .

خداوند سبحان ، در این ماه بافضیلت ، میهمانى ویژه اى را براى تربیت روح ترتیب داده است ، به گونه اى كه مى تواند در حیات معنوى انسان تحوّلى پدید آورد كه او را به سعادت ابدى برساند و كامیابى همیشگى را برایش تضمین كند .

نكته مهم در این مسیر ، آن است كه انسانى كه تصمیم دارد به دنیاى این ضیافت گسترده وارد شود ، بداند : به كجا مى رود؟ معناى میهمانى الهى چیست و چگونه باید وارد آن شود؟ چه باید انجام دهد و چگونه مسئولیّت خویش را ادا كند؟ و چگونه از آن بیرون آید؟

شناخت همه اینها ضرورى است تا انسان از این میهمانى ، به نحو شایسته بهره مند گردد .

این كتاب ، گامى در این مسیر است و به پرسش هاى یادشده ، با بهره گیرى از قرآن كریم و متون حدیثى ، پاسخ هاى كافى مى دهد .

روش كتاب

روش ما در بررسى و كاوش و مستندسازى مباحث در این مجموعه ، متّكى به عناصر زیر است :

۱ . از دیدگاه ما ، احادیثى كه از خاندان پیامبر صلى الله علیه و آله روایت شده اند ، در واقع ، حدیث پیامبر خدایند ، همان گونه كه امام رضا علیه السلام فرمود : «ما از طرف خدا و پیامبر او سخن مى گوییم» [۲] و نیز امام صادق علیه السلامفرمود : «سخن من ، سخن پدرم است و سخن پدرم ، سخن جدّم است و سخن جدّم ، سخن حسین است و سخن حسین، سخن حسن است و سخن حسن ، سخن امیر مؤمنان و سخن امیر مؤمنان ، سخن پیامبر خداست و سخن پیامبر خدا ، سخن خداوند متعال است» . [۳]

كلمه «سنّت» كه در عنوان این كتاب آمده است ، براى بیان همین نكته و مفهوم است كه در كتاب ، از همه احادیثِ روایت شده از پیامبر صلى الله علیه و آله و خاندان او ، یكسان بهره گرفته شده است .

۲ . كوشیده ایم در حدّ توان ، همه روایات مربوط به هر موضوع را از منابع گوناگونِ شیعه و اهل سنّت ، به طور مستقیم ، استخراج و گردآورى كنیم و با بهره گیرى از نرم افزارهاى رایانه اى ، آنها را روى برگه هاى مخصوص تنظیم نماییم تا زمینه گزینش كامل ترین ، موثّق ترین و كهن ترینِ آنها فراهم آید . در مورد استفاده از دعاها نیز جز در مواردى اندك ، تنها از ادعیه اى كه مستند به معصومان است ، بهره گرفته ایم .

۳ . سعى كرده ایم تا از آوردن روایات تكرارى پرهیز نماییم ، جز در این موارد :

الف) آن جا كه نكته مهمّى در تفاوت واژه ها و اصطلاحات ، نهفته بوده است .

ب) در مواردى كه متن حدیث ، در متون شیعه و اهل سنّت ، تفاوت داشته است .

ج) آن جا كه متن روایت ، بیش از یك سطر نبوده و مربوط به دو باب بوده است .

۴ . در مواردى كه متن هاى رسیده از پیامبر خدا و امامان علیهم السلام ، متعدّد بوده اند ، حدیث پیامبر صلى الله علیه و آله در متن ، و نشانى روایات ائمّه دیگر با ذكر عنوان و مأخذ ، در پانوشت مى آید ، مگر آن كه روایت آنان ، نكته تازه اى داشته باشد كه آن نیز در متن آورده مى شود .

۵ . در هر موضوع ، پس از ذكر آیات مربوط به آن ، روایات معصومان به ترتیب زمانى (از پیامبر خدا تا امام مهدى علیه السلام) آورده مى شوند ، مگر آن كه روایتى در تفسیر آیاتِ مذكور باشد (كه در این صورت ، پیش از روایات دیگر مى آید) ، یا آن كه تناسب موضوعى روایات ، ترتیب دیگرى را ایجاب كند .

۶ . در آغاز هر روایت ، تنها نام پیامبر صلى الله علیه و آله یا امامى را آورده ایم كه حدیث از او نقل شده است ، مگر آن كه راوى ، فعل آنان را نقل كرده ، یا سؤال و جوابى در میان بوده و یا راوى ، سخنى را در متن حدیث آورده باشد كه كلام پیامبر صلى الله علیه و آله یا آن امام نیست .

۷ . به خاطر تعدّد نام ها و لقب هاى پیامبر صلى الله علیه و آله و امامان علیهم السلام ، نام واحدى را برگزیده ایم كه به صورت ثابت در اوّل روایت مى آید و بر شخص مورد نظر ، دلالت مى كند .

۸ . در پانوشت ها ، منابع احادیث ، به ترتیب معتبرترینِ آنها تنظیم شده است ؛ لیكن گاه به دلیلى كه بر محقّقان پوشیده نیست (از جمله : پرهیز از تكرار ، اختلاف منابع یا راوى و یا شخصى كه از او روایت شده) ، این ترتیب را پس از نخستین منبع ، مراعات نكرده ایم .

۹ . هر گاه دسترسى به منابع اوّلیه ممكن باشد ، حدیث مستقیما از آنها نقل مى شود . آن گاه نشانىِ بحار الأنوار (در احادیث شیعه) و كنز العمّال (در احادیث اهل سنّت) به عنوان دو منبع اساسى و جامع حدیث شیعه و اهل سنّت ، افزوده مى شود .

۱۰ . پس از ذكر منابع ، گاه با نشانه «ر.ك» ، به منابع دیگر ارجاع داده مى شود؛ چرا كه متن ارجاعى ، با متن نقل شده تفاوت بسیار دارد؛ ولى در عین حال ، با متن اصلى و موضوع بحث ، مرتبط است .

۱۱ . ارجاع به ابواب دیگر این كتاب ، به خاطر تناسب و اشتراك محتوایى میان احادیث آنهاست .

۱۲ . هدف از «درآمد»هایى كه براى فصل هاى كتاب ، نوشته شده یا توضیحات و استنتاج هایى كه در پى احادیث آمده است ، ارائه چشم انداز كلّى روایات آن بخش یا آن فصل است . گاه هم به توضیح و تبیین برخى از مفاهیم دشوار و پیچیده احادیث ، پرداخته شده است .

۱۳ . مهم ترین نكته در این شیوه ، كوشش در حدّ توان براى تأیید اطمینان آور صدور احادیث هر باب از معصوم است كه به كمك قرائن عقلى و نقلى براى اثبات محتواى احادیث ، صورت پذیرفته است .

در پایان ، بر خود لازم مى دانم مراتب سپاس و قدردانى خود را از همه سروران فاضل و محقّقان عزیز و بزرگوار در مركز تحقیقاتِ دارالحدیث كه در پدید آوردن و عرضه این اثر نفیس ، كوشش هایى ستودنى داشته اند ، ابراز دارم ، بویژه از فاضل گران قدر جناب آقاى رسول اُفقى كه بار سنگین این كار را بر دوش داشتند و برادر فاضل آقاى مرتضى خوش نصیب كه در آماده سازى بخشى از آن ، سهیم بوده اند .

همچنین از فاضل گران مایه جناب آقاى جواد محدّثى كه با ترجمه دقیق ، روان و زیباى این كتاب ، زمینه بهره مندى پارسى زبانان را فراهم ساختند ، صمیمانه سپاس گزارم . از خداى سبحان براى همه این عزیزان در راه برافراشتن رایت فرهنگ اسلامى و همكارى در نشر معارف اهل بیت علیهم السلام و سخنان نورانى آنان ، توفیق بیشتر خواستارم .

ربّنا! تقبّل منّا ؛ إنّك أنت العزیز الحكیم .

محمّد محمّدى رى شهرى

۸ ربیع الثانى ۱۴۲۵

۷ خرداد ۱۳۸۳

۲۸ مى ۲۰۰۴